जब दशैंको कुरा आउँछ, मालाश्री वा मंगल धुन (धुन) नेपालको सबैभन्दा ठूलो चाड दशैंलाई परिभाषित गर्न टिका र जमरा, चङ्गा र चाडजस्तै समानार्थी रूपमा प्रयोग गरिन्छ। धुन बज्दा धेरै मानिसहरू नोस्टाल्जिक हुन्छन्। तर, यो धुन के हो, कहिले सुरु भयो र दशैंमा किन बजाइन्छ भन्ने धेरैलाई थाहा छैन । यस वर्ष तपाईंका ठूलाहरूले निधारमा टीका लगाइरहँदा मंगल धुन बजाउन फोन निकाल्दै गर्दा दशैं र तपाईंको सम्झनाको अंश बनेको धुनका यी बुँदाहरू सम्झनुहोस्।
पहिले मालाश्री धुन भनेर चिनिन्छ: दशैंमा बजाइने धुनलाई धेरैले मंगल धुन पनि भन्ने गर्छन् । यो गलत होइन, तर यस धुनलाई पहिले मालाश्री धुन भनिन्थ्यो। यहाँ ‘मल’ भन्नाले सामान र ‘श्री’ भन्नाले धन र समृद्धिकी देवी लक्ष्मीको आशीर्वादलाई जनाउँछ। धुन वा धुन पहिलो पटक काठमाडौं उपत्यकाका नेवा समुदायले करिब ४५० वर्षअघि बनाएका थिए। समुदायमा विशेष प्रकारको सामूहिक भजन गाउने चलन छ, जसलाई स्थानीय भाषामा दफा वा दापा भजन पनि भनिन्छ। यस परम्परा अनुसार मालाश्री संगीतकार वा खल सदस्यहरूले बजाउने राग हो। केही अन्वेषकहरूका अनुसार यो गीत कंगाराको लडाइमा बनेको किल्लाको बारेमा लेखिएको खुलासा भएको छ। समयसँगै शब्द र स्वरमा पनि परिवर्तन आएको उनको तर्क छ ।
eHatiya
सिजन को एक सांगीतिक प्रतिनिधित्व: दफा भजनमा ऋतु अनुसार रागहरू गाइन्छ। शरद वा शरद ऋतुमा, भजनखाला, स्थानीय संगीतकारहरूको समूहले मालाश्री धुन बजाउँछ। मौसम परिवर्तनसँगै मानिसहरूले दशैं पनि मनाउँछन्, त्यसैले पनि मालाश्री धुनले शरद ऋतुको आगमन र नेपालमा मोहनी/दशैं पर्व सुरु भएको जनाउँछ भनिन्छ। सिजनमा आधारित रागको रूपमा, मंगल धुन काया अष्टमी (भाद्र शुक्ल अष्टमी) देखि आश्विन शुक्ल चतुर्दशी, दशैंको दोस्रो अन्तिम दिन (कोजाग्रत पूर्णिमाको एक दिन अघि) सम्म गाइन्छ र बजाइन्छ। यसले धानको दाना, फूलहरू र फसल काट्ने सिजनलाई पनि तयार पार्छ।
दशैंमा मात्र खेल्ने होइन: दशैंमा मात्रै मालाश्री वा मंगल धुन बज्ने धेरैको अनुमान छ । तर, विवाहलगायत धेरै संस्कारको सुरुमा धुन सुन्नु सामान्य कुरा हो। यो जन्ति (वा विवाहको जुलुस) सुरु हुँदा वा स्वयम्बर (मालाको आदानप्रदान) वा औंठी समारोह गरिन्छ र दुलहीले परिवारलाई विदाई गर्दा पनि बजाइन्छ। कुनै शुभ अवसर परेमा त्यस्ता कार्यक्रममा मंगल धुन बजाउने चलन पनि छ । नेपाली समाजले सती वा शुभ अवसरहरूमा धेरै विश्वास गर्ने भएकाले यी घटनाहरूलाई फलदायी बनाउन धुन बढी बजाइन्छ। मालाश्री धुनको धुनमा बनेका केही पुराना भजनहरूमा कालिका, जगदीश्वरी र अन्य देवीहरूको पनि पूजा गरिन्छ। दशैंलाई नवरात्रि पनि भनिन्छ जब मानिसहरूले नौ देवीहरूको पूजा गर्छन्, र मालाश्री धुन बजाउन सुन्न सकिन्छ। यी देवी देवताहरूसँगको सम्बन्धका कारण दशैंसँग सक्रिय रूपमा जोडिएको मानिन्छ।
मल्ल शासनकालमा लोकप्रिय भएको थियो: ऐतिहासिक अभिलेख अनुसार यो धुन घर वा मन्दिरमा हुने पुजामा देवी देवताको प्रशंसामा बज्ने गरेको छ । नेवा समुदायले निर्माण गरेपछि तत्कालीन राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले धुन प्रचार गर्न थालेको बताइन्छ । हनुमानढोकास्थित नृत्यनाथ मन्दिरमा दशैँभर मालाश्री धुन बजाइएको पनि बताइएको छ । पृथ्वीनारायण शाहले उपत्यका विजय गरेपछि शाहवंशका राजाहरूले पनि यहाँ प्रथालाई निरन्तरता दिए । आज हामीले थाहा पाएको टुक्रा टुङ्गाना र बाँसुरी जस्ता वाद्ययन्त्रहरू केन्द्रमा लिइएको सुर सुधा, एक वाद्य ब्यान्डद्वारा रचना गरिएको थियो।
मंगल धुन र नेवा समुदाय: रामशाहको पालामा उपत्यकाबाट २४ नेवा परिवार गोरखामा बसाइँ सरेका थिए र त्यही परिवारले त्यहाँ मालाश्री धुन बजाउन थालेको बताइन्छ । विभिन्न नेवा पर्व र चाडपर्वमा पनि स्थानीय पञ्चेबाजा वादकले धुन बजाउने काम पाएका छन् । जर्मन मूलका बेलायती संगीतविद् क्यारोल टिङ्गेको अनुसन्धानले गोरखा दरबारमा सक्रिय पञ्चेबाजा समूहमा पनि मालाश्री धुन बजाउने चलन रहेको पाइयो ।
दमाई समुदायले खेलेको मंगल धुन: बजाउनका लागि दमाह, झ्याली, तम्को, ढोलकी र सहनाई लगायतका पाँच टुक्रा वाद्य वाद्य पञ्चेबाजा सबैभन्दा लोकप्रिय यन्त्र हो। तर, परम्परागत रूपमा नेपालमा दमाई समुदायले मात्र पञ्चेबाजा खेल्ने गरेका छन् । त्यसैले दमाई समुदायले परम्परागत कार्यक्रम र विवाह समारोहमा मंगल धुन बजाउने गरेको थियो । पञ्चेबाजा नेपालको पहाडी क्षेत्र र भारतको सिक्किम र दार्जिलिङमा पनि खेलिन्छ।
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
[WPAC_LIKE_SYSTEM]प्रतिक्रिया
सम्बन्धित खवर
